Een mijlpaal voor de wisent in de Nederlandse natuur: het grootste landzoogdier van Europa heeft hier nu vijftien jaar een thuis. In 2007 werden de eerste drie wisenten uit Polen uitgezet in het Kraansvlak binnen Nationaal Park Zuid-Kennemerland, een duingebied onder beheer van PWN. Daarnaast bestaat het Wisentenpad tien jaar.

Een jaar nadat de eerste drie wisenten arriveerden, kwamen er nog drie Poolse wisenten bij. Sindsdien plant de kudde zich op een natuurlijke wijze voort en worden er bijna elk jaar kalfjes geboren. Ook zijn er wisenten verplaatst naar nieuwe leefgebieden in Nederland, Spanje en Tsjechië. Ook zijn er dieren vanuit Polen, Frankijk Tsjechië, Duitsland en Natuurpark Lelystad naar het Kraansvlak gekomen om de genenpoel gezond te houden.

Aankomst Wistenten (Foto: Ruud Maaskant)

Hoe het begon

De komst van de eerste wisenten in Nederland begon met de droom van PWN’er Leon Terlouw en bioloog Hans van der Lans om de wisent hier een kans te geven. De wisent is een bedreigde diersoort die op de Rode lijst van het IUCN staat. Vanaf de jaren 90 wisselden verschillende potentiële partners en experts met elkaar van gedachten over introductie van de wisent. In 2005 kwam een samenwerkingsproject tot stand, waarmee de voorbereidingen konden starten. De betrokkenen bezochten verschillende wisentgebieden in Europa om meer te leren over deze diersoort, hun invloed op de natuur en de interactie met mensen. Kennis was beperkt en moeilijk te vertalen naar de Nederlandse situatie in de duinen.

Poolse koe met de eerste vier kalfjes geboren in Kraansvlak in 2009 (Foto: Ruud Maaskant)

Kudde levert schat aan informatie

De afgelopen vijftien jaar bestudeerden meer dan zestig studenten uit Nederland en andere Europese landen de kudde wisenten, onder begeleiding van een wetenschappelijke commissie. Samen verzamelden zij nieuwe kennis over de wisentecologie in de duinen. Zo onderzochten ze foerageergedrag en dieetsamenstelling, habitatselectie en terreingebruik, effect op vegetatie en landschap en invloed op broedvogels en insecten. Vaak in vergelijking met runderen en paarden. Ook is er nauw contact en kennisuitwisseling tussen Nederlandse en Europese wisentgebieden en onderzoeksorganisaties wat betreft onderzoek en beheer.

Uit deze onderzoeken is gebleken dat de vier doelen die aan het begin van de pilot zijn geformuleerd, nagenoeg allemaal zijn behaald. Dit zijn: tegengaan vergrassing en dichtgroeien duin met een uitgebreid palet herbivoren; behoud van de wisent als Europese wilde soort; kennis en ervaring opdoen met wisenten met betrekking tot beheer, ecologie onder natuurlijke omstandigheden en interactie met andere grazers; en het samengaan met recreanten en herintroductie in Nederland dichterbij brengen.

In de Wisentenspecial van vakblad Natuur Bos Landschap (pdf; 5,6 MB) staat meer informatie over de bevindingen na tien jaar onderzoek en beheer.

Wisentstier schilt de bast van een omgevallen populier (Foto: Ruud Maaskant)

Vele verrassende onderzoeksresultaten

In de afgelopen vijftien jaar kwamen verschillende opvallende en soms verrassende resultaten uit de onderzoeken naar boven. Hieronder een aantal voorbeelden.

• De wisent werd lange tijd koning van het bos genoemd, maar uit onderzoek blijkt dat hij vooral gebruik maakt van het open duin, grasland en struweel. Dat het dier die naam droeg, kwam hoogstwaarschijnlijk doordat de laatste wilde wisentpopulaties het bos in waren gevlucht door ‘habitatfragmentatie’, veroorzaakt door jacht en politieke conflicten (Wereldoorlog I en II).
  
• De verschillen tussen het dieet van een wisent, rund en paard is jarenlang bestudeerd. De drie herbivoren eten vooral grassen en kruiden in de duinen, maar wisenten en hooglanders wat minder dan konikpaarden. Opmerkelijk is dat paarden meer voorkeur hebben voor aquatische soorten in tegensteling tot de twee rundachtigen. Runderen en wisenten eten een vergelijkbaar deel aan houtachtigen, circa twintig procent. Het grootste verschil is dat wisenten meer bast schillen. Dit in tegenstelling tot hooglanders die meestal jonge spruiten vreten. Het schillen van houtachtige soorten heeft een grotere invloed op de vitaliteit van de plant dan het snoeien, zoals de runderen doen.
  
• Zowel wisentenkoeien als -stieren vinden een zandbad heerlijk. Dit nemen ze dan ook meerdere keren per dag. Ook rusten en herkauwen ze graag in het zand. De open zandplekken die ze maken, bieden een bijzonder biotoop voor pioniersoorten en leveren een grote bijdrage aan de totale biodiversiteit van het duingebied. Veel diersoorten zijn afhankelijk van open zand. Zo gebruikt de zandhagedis die plekken om op te warmen, graafwespen en zandbijen hebben de kale zandige plekken nodig om hun holletje in te graven en zandloopkevers maken op het kale zand jacht op andere insecten. Ook florasoorten profiteren ervan, zoals duinviooltjes of veldhondstong.
• Vogels gebruiken het haar van wisenten graag voor hun nestjes. Uit nestkastonderzoek komt naar voren dat broedende pimpel- en koolmezen een voorkeur tonen om hun nestjes met een bovenlaag van wisenthaar af te maken. In de Kennemerduinen (onderdeel van Nationaal Park Zuid-Kennemerland) waar hooglanders en konikpaarden lopen en geen wisenten, gebruiken de vogeltjes mos als bovenlaag.
  
• Dagvlinders, sprinkhanen en bloembezoekers doen het beter in gebieden waar wisenten, runderen en paarden grazen, dan in gebieden waar alleen hertensoorten en konijnen aanwezig zijn. Onderzoeksresultaten tonen aan dat er meer soorten vlinders en sprinkhanen worden aangetroffen binnen het wisentgebied, dan daarbuiten. Ook het aantal is voor de meeste soorten hoger in het wisentgebied.
  
• Verschillende soorten grazers gaan goed samen. Ervaringen uit het veld laten zien dat de drie soorten grote grazers met respect met elkaar omgaan. Soms komen twee of zelfs drie soorten samen op een plek om te foerageren. Hun interacties zijn rustig van aard. De dieren respecteren elkaar. Is er niet genoeg ruimte, dan is de wisent in het algemeen dominant over de andere twee soorten. De runderen en paarden gaan dan weg.

Wisenten, konikpaarden en hooglanders hebben bewezen dat ze prima samenleven op het Wisentenpad (Foto: Ruud Maaskant)

10 jaar Wisentenpad

Vijf jaar na de introductie van de wisenten in het Kraansvlak, was duidelijk dat de wisenten vluchtdieren zijn. Daarom kon in november 2012 het Wisentenpad worden geopend. Dit is een circa drie kilometer lang wandelpad, gemarkeerd met gele plaatjes, waardoor natuurliefhebbers de kans krijgen om een wisent in het wild te spotten. Het Wisentenpad is buiten het broedseizoen open: van september tot maart.

In de afgelopen tien jaar hebben meer dan 50.000 mensen van het pad genoten, zonder enig incident of ongewenste interactie. Dit is te danken aan alle bezoekers die de huisregels respecteren. Denk hierbij aan regels als: houd minimaal vijftig meter afstand, doorkruis de kudde niet en geef de dieren de ruimte. Ook de ondersteuning van vrijwilligers heeft bijgedragen aan het succes van het Wisentenpad. Deze betrokken groep mensen deelt kennis over de wisenten met bezoekers op het pad.

Deze bezoeker houdt zich aan de regels, blijft op het pad en respecteert de afstand tot de kudde (Bron: Ruud Maaskant)

Toekomst: onderzoek blijft centraal

Onderzoek blijft een centraal uitgangspunt voor het wisentgebied. De unieke samenstelling van herbivoorsoorten, de beperkte toegankelijkheid van het gebied en externe factoren die van belang zijn in de ontwikkeling van het duinecosysteem zoals stikstofdepositie of klimaatverandering maken van het Kraansvlak een zeer interessant ‘living lab’. Een plek waar we nu en in toekomst van kunnen blijven leren en genieten.

Hoogtepunten en mijlpalen Wisentproject Kraansvlak

2005 – Totstandkoming samenwerkingsproject tussen Stichting Duinbehoud, Stichting Kritisch Bosbeheer, ARK Natuurontwikkeling en PWN. Ook Ekogrön heeft sinds het begin een belangrijke rol gespeeld in het project. Naast de projectpartners waren Provincie Noord-Holland, VSB fonds en ANO-fundatie bereid om het project met een financiële bijdrage te ondersteunen.

2007 - De eerste drie wisenten uit Polen (twee koeien, een stier) losgelaten in wengebied Kraansvlak van circa 120 hectare. Het Kraansvlak is het eerste natuurgebied in Nederland met wisenten.

2008 – De tweede groep van drie wisenten uit Polen (koe, koe en kalf) losgelaten. Wisentgebied uitgebreid naar circa 220 hectare.

2009 –Vijf konikpaarden (vier merries, een hengst) losgelaten in het wisentgebied.

2012 – Opening Wisentenpad en uitbreiding wisentgebied naar circa 240 hectare. Van wisent achter een raster observeren naar vrije toegang voor bezoekers op het pad.

2014 – Uitbreiding wisentgebied naar circa 330 hectare en uitbreiding Wisentenpad.

2015 – Bouw speciale wisentkraal: een vangkraal die helpt om de dieren rustig te kunnen vangen en veterinair voor te bereiden op het transport. Transport van eerste wisentstieren geboren in het Kraansvlak naar Spanje.

2016 – Eerste grote transport van acht wisenten naar de Maashorst in Noord-Brabant. Wisent zonder verdoving in truck met dank aan de wisentkraal.

2016 – Drie hooglanders losgelaten. Het Kraansvlak is hiermee het eerste natuurgebied in Europa met zo’n compleet palet aan grote grazers: wisent, rund en paard.

2017 – Nationaal en Internationaal congres: Wisenten 10 jaar in de duinen.

2018 - De wisenten in het Kraansvlak vallen vanaf nu volledig onder het begrazingsbeheer van PWN.

2019 - Opzetten Europa's eerste SmartParks netwerk in de duinen van het Kraansvlak. Pilotproject over het gebruik en toepassing van GPS-LoRA halsbandzenders in samenwerking met Universiteit Utrecht en SmartParks.

2022 - 15 jaar wisenten in het Kraansvlak en 10 jaar Wisentenpad.

Meer informatie

In de Wisentenspecial van vakblad Natuur Bos Landschap (pdf; 5,6 MB) is nog meer te lezen over de wisent, onder andere over het onderzoek en beheer op het Kraansvlak.

Op de website van het wisentproject Kraansvlak vind je alles over het Wisentenpad, nieuws en informatie over de wisenten en excursies.

Tekst: PWN
Foto's: Ruud Maaskant